Сімволіка творчасці Янкі Купалы, напэўна, пачынаецца з яго псеўданіма. Купала — імя боства лета, увасабленне летняга сонца (А. Афанасьеў, А. Фамінцын). У рускім летапісе Купала названы «богам багацця (обилия)». А паводле А. Галана — гэта неалітычны бог зямлі, які лічыўся падаўцом ураджаю. Таемнай з’яўляецца і этымалогія слова «Купала», найбольш старажытнае значэнне якога ‘кіпець’, а таксама яно звязана з паняццямі «гара», «узгорак» [1, с. 113]. Ва «Ўрыўку з паэмы» паэт узгадвае бога Купалу: «І ты, Купала, светач тайн» [VI, с. 60].
Лірычны герой — тэрмін, які абазначае «вобраз, што ўзнікае ў свядомасці чытача ў выніку знаёмства з лірычнай творчасцю таго ці іншага паэта» [4, с. 74], гэта галоўны вобраз, які выяўляе ўнутранае «я» творцы. Таму невыпадкова, што вобраз лірычнага героя ў паэзіі Янкі Купалы з’яўляецца адным з самых складаных і самых прыцягальных для даследчыкаў. Яго немагчыма зразумець цалкам, ахапіць усе яго праявы. Але пры чытанні ён становіцца «адчувальным», што дазваляе яго спасцігаць.
Прааналізаваны матэрыял паэзіі Янкі Купалы нашаніўскага перыяду дазваляе адзначыць, што ўнутраны свет яе лірычнага героя раскрываецца праз наступныя аспекты: адчуванне сувязі з сусветам (прыродай), адносіны да радзімы і ўсяго беларускага, успрыманне жыцця ва ўзаемасувязі мінулага, сучаснасці і будучыні, адносіны да творчасці, узнікненне некаторых адпаведных матываў і вобразаў (матыў нялёгкай долі лірычнага героя, матыў ператварэння ў птушку і інш.).
Адчуванне сувязі лірычнага героя з Cусветам
Купалу ўласціва рамантычнае адчуванне еднасці з прыродай, Сусветам. Лірычны герой разумее адзінства Космасу, узаемасувязь і ўзаемаабумоўленасць усіх яго кампанентаў, а таксама тое, што часцінкай гэтай складанай агромністай сістэмы з’яўляецца чалавек, які з самага пачатку «ўключаны ў агульны кругаварот, не стаяў над прыродай, а жыў суладна з ёю» [7, с. 6].
Любоў да жыцця, да прыроды і таго, што вакол, выяўляецца ў вершы «Грайце, песні». З лірычным героем гаворыць усё навакольнае:
Неба, сонца, месяц, зоры,
Людзі, пушча, ўся зямля,
Ўсё да сэрца штось гавора,
Ўсюды бачу моц жыцця [III, с. 31—32].
Акрамя таго, лірычны герой сам настройваецца на тое, каб слухаць, успрымаць прыроду. Такі матыў сустракаецца, напрыклад, у вершах «Дзе ты, шчасце маё?..», «З вячэрніх дум», у якіх праз слуханне начной прыроды адбываецца ўспрыманне таямніц Сусвету. У вершы «З вячэрніх дум» «створаны маштабны рамантычны вобраз чалавека, які спасцігае сябе ў Сусвеце. На мяжы святла і цемры, дня і ночы з асаблівай сілай раскрываюцца хараство зямнога быцця, зменлівасць яго форм, таямнічасць законаў прыроды. І сам чалавек на фоне велічнага начнога пейзажу… паўстае ў прывабнасці сваіх духоўных парыванняў» [8, с. 223].
Асабліва цікавымі для раскрыцця ўнутранага свету лірычнага героя і разумення ім свету прыроды з’яўляюцца вершы «Мой дом» і «Бацькаўшчына». Сваім домам лірычны герой называе «прыволле звёзднай далі», «амшалай пушчы сховы», зямлю — «пясчаныя разлогі… // Дзе ў скібах лад вядуць нарогі, // Аздобай цвет — чырвоны пот» [II, с. 112—113], «курган, // Дзе тлеюць прадзедавы косці» [II, с. 113]. Гэта гаворыць не толькі пра з’яднанасць, духоўную адкрытасць да прыгажосці Сусвету, але і пра сувязь з роднай зямлёй, продкамі.
Сувязь з Усясветам выяўляецца і ў вершы «Бацькаўшчына», у якім ёсць радкі:
З зямлёй і небам звязывае мяне ніць —
Неразарваная век вечна павуціна:
Зямля мяне галубіць, як вернага сына,
А сонца мне душу не кідае туліць [IV, с. 19].
А далей лірычны герой гаворыць, што з маленства ён навучыўся сніць: «Што роднай нівы я мільённая часціна, // Што зоркі роднай ў сэрцы мне іскрынка тліць» [IV, с. 20].
Усе з’явы навакольнага свету паэт успрымае адухоўлена. Цікавую дэталь, звязаную з купалаўскім успрыманнем прыроды, заўважыў А. М. Пяткевіч: пры апісанні з’яў прыроды «кожная з гэтых з’яў… праходзіць праз душу лірычнага героя, становіцца ўрэшце паэтычным эквівалентам яго ўласнага «я» [8, с. 450]. Гэта значыць, калі нешта адбываецца ў прыродзе, на што звяртае ўвагу паэт, — яно ўплывае на яго думкі, перажыванні. Гэта яскрава відаць у вершы на польскай мове «Вясна». Паэт жыве ў гармоніі з прыродай, з’яўляецца яе часцінкай.
У вершы «Вецер, і сокал, і я…» (1906—1907?) лірычны герой называе вецер, сокала і сябе «сынамі адной долі-жыцця», параўноўвае іх з сабою. Вецер спявае пра сваю свабоду і пра няволю людзей; сокал ляціць увышыню («Там сокалу свету не жаль; // Мілей яму небная даль»). Купала піша: «Як вецер, свабодны мой дух, // Хоць рукі закуты ў ланцуг» [I, с. 169]. З верша відаць, што па знешніх праявах вецер і сокал больш свабодныя, чым лірычны герой, але іх памкненні ў нечым супадаюць. Дарэчы, у пачатку і ў канцы гэтага твора таксама падкрэсліваецца спалучанасць ветра і сокала з лірычным героем на аснове іх унутранага падабенства: «Наводзім маркотныя мы // І думы, і песні адны» [I, с. 168].
Прыцягвае да сябе ўвагу ў нечым жартоўны і адначасова сур’ёзны верш «Каб я князем быў». Па-сутнасці, у ім адбываецца лірычнае пераўтварэнне героя ў князя, у сонца, у рэчку і птушку. Ён хацеў бы быць князем, каб у жыцці з’явіліся праўда і закон; сонцам, каб асвятліць усе дарогі і растапіць ланцугі; хацеў бы быць жыватворнай, ажыўляючай рэчкай, а калі б быў птушкай, «на крыллях нашу думку // Да Бога б панёс» [III, с. 41]. Самому лірычнаму герою, як і кожнаму чытачу, зразумела, што ўсё гэта немагчыма. Затое праз змест твора становіцца відавочным глыбокае паэтычнае разуменне з’яў прыроды лірычным героем і адпаведна — аўтарам.
Можна зрабіць выснову, што Янка Купала разумеў Сусвет прыблізна так, як разумелі Сусвет славяне, гэта значыць як узаемасувязь трох адзінстваў: Прыроды (у якой аб’ядноўваецца матэрыяльны, бачны, «наш» свет («Явь») і «той», нябачны, свет духаў («Навь») пры дапамозе законаў («Правь»), што ствараюць гармонію свету, ураўнаважваюць супрацьлегласці), чалавека і Бога (сакральнага свету).
Адносіны лірычнага героя да радзімы і ўсяго беларускага
Светлым вобразам у сэрцы паэта з’яўляецца яго радзіма, родная зямля.
Я табе, зямля прадзедаў маіх,
Не патраплю нічога жалець на свеце…
Я цябе душой рад бы сваёй сагрэці
І карону сплесці з сонца, зор залатых [III, с. 80], — шчыра
прызнаецца лірычны герой. У гэтых радках відаць не толькі яго бязмежная любоў да радзімы, але і жаданне здзяйсняць справы ў яе імя, а таксама адчуванне сувязі з продкамі. Вобраз роднай зямлі для паэта велічны, святы, гэта скарбніца перш за ўсё духоўных каштоўнасцей.
Адкрыта выяўляюцца замілаванасць да ўсяго роднага, патрыятызм і ў вершах «Я люблю», «Гэта крык, што жыве Беларусь». Кожная дэталь сціплага, простага пейзажу і вясковага побыту з’яўляецца патрэбнай для паэта. Прадметам паэтызацыі становяцца хатка, гумно, тачок, сад, бярозка, ручай…
Беларусь не ідэалізуецца Янкам Купалам, ён бачыць і разумее рэальнасць, перажывае за свой народ, які пакутуе ад цяжкога жыцця. Непакоіцца лірычны герой за лёс свайго краю і за лёс беларусаў, за жыццё сваёй старонкі, якая параўноўваецца з магілай: «Так няміла, як магілай // Неяк выдае // Беларусь, мая старонка, // Дый люблю ж яе» [I, с. 193].
Любоў да зямлі абудзілася ў маленстве. У вершах, напісаных на польскай мове, паэт прызнаецца, што любіць зямлю ўсёй душою, прагне яе «абкружыць несмяротнай славаю». У яго снах яна «ў зеляніне, ўся ў святле», ззяе «смела жыццём». Але ў рэальнасці ўсё не так: «Замест вясны і сонца — злавесная цемра, // На тваіх квяцістых нівах — каменне і куколь» [I, с. 415].
У другім польскамоўным вершы лірычны герой гаворыць: «Я пра цябе не забудуся, — засумую, заплачу // Эх, нават пасля смерці — у тваім лоне, у магіле» [I, с. 410].
З усяго гэтага відаць, што паняцці «радзіма» і «родная зямля» для лірычнага героя вельмі блізкія, а часам яны супадаюць, атаясамліваюцца, як быццам адбываецца накладанне іх значэнняў.
Прывязанасць да роднай зямлі надзвычай востра адчуваецца на чужыне. Лірычнаму герою цяжка ў чужой старане, нахлынаюць розныя ўспаміны (верш «У чужой старане»). Там ён заўсёды думае пра Беларусь, разумее, што толькі на радзіме чалавек можа быць шчаслівым.
Я ад вас далёка… А дзе ні гляджу я —
Дома толькі думка днюе і начуе;
Знаю толькі пушчы Белавежскай гоман,
Знаю толькі рэчку — з плытнікамі Нёман…
І далей: «Я ад вас далёка… Жыву між чужымі, // Чую ж вашы песні, — водклік шлю сваімі» [II, с. 125].
Пра сувязь з беларускім народам лірычны герой гаворыць: «Я з імі мучуся ўраўне, // Ў адных закут з імі кайданах…» [I, с. 136], ён адчувае боль за народ і любоў да народа, імкнецца сцвердзіць, што беларусы таксама адносяцца да сям’і славян (верш «Ворагам Беларушчыны»), марыць пра грамаду моцную і смелую (верш «А хто там ідзе?»). Ад гэтага і вызначэнне асабістага шчасця — бачыць долю ў родным народзе (верш «Я не паэта»).
Хвалюе і непакоіць Купалу лёс роднай мовы. Ён ведае, што роднае слова — магутнае, бессмяротнае, «крыўды, няпраўды змагло». Хоча, каб пачуў і зразумеў кожны чытач-беларус, што «родная мова… мілей найбагатшай чужой!» [II, с. 35].
«Бацькаўскае слоўца» адпавядае душы чалавека, які нарадзіўся на роднай зямлі, яно зжылося з беларусамі:
І мы самі нават мо не спазнавалі,
Як у думках нашых цябе гадавалі,
Як цябе хавалі ў шчасці і няшчасці
Ад напраснай злосці, ад людской напасці [II, с. 137].
Герой імкнецца «падняць скібіну слова… // На запусцелым дзірване // Сваёй старонкі Беларусі» [I, с. 135], верыць, што мова будзе «вечна жыці» [II, с. 138]. Такім чынам, у нашаніўскай паэзіі Янкі Купалы адлюстроўваецца разлад паміж марай і рэальнасцю, што назіраецца ва ўспрыманні радзімы лірычным героем, з аднаго боку, узвышана-рамантычна, з другога — рэалістычна. І, як згадвае сам паэт у аўтабіяграфіі: «У душы маёй быў заўсёды нейкі пякельны разлад. Ніяк не мог я пагадзіць акружаючае рэальнае жыццё са светам думак, фантазій, якія я пачэрпнуў з кніг» [3, с. 8].
Успрыманне жыцця ва ўзаемасувязі мінулага, сучаснасці і будучыні
Разыходжанне паміж рэчаіснасцю і светам мары, фантазіі нараджала ў свядомасці паэта ідэал свабоднай Беларусі, свабоднай зямлі і свабодных людзей. «На тутэйшай зямлі жыве не нейкая шэрая маса сярмяжных «тутэйшых» людзей, цёмных і смешных у вачах пана і царскага чыноўніка, а тут, на сваёй багатай і прыгожай зямлі, у сваім родным краі, імя якому Беларусь, жыве беларускі народ, слаўны сваёй шматвяковай гісторыяй, сваімі нацыянальнымі і духоўнымі багаццямі, сваім нацыянальным складам жыцця, сваімі непаўторнымі асаблівасцямі» [6, с. 19].
Для Купалы сучаснасць была галоўным творчым імпульсам. Сучаснае жыццё паказваецца паэтам праз вобраз разладу — дзе змяшана ўсё: бяда, дабро і зло, няпраўда і праўда… (верш «Разлад»). Лірычны герой бачыць гора навокал (вершы «Я бачыў», «Дзе ні вылеці з няволі», «Не кляніце мяне», «Чаго б я хацеў», «Думы маркотныя…» і інш.), заўважае зло ўсякае ў жыцці, адчувае, як цяжка яго сэрцу «з гэтай брыдасцю // Сустракаціся!» [I, с. 105].
Для паказу цяжкога сялянскага жыцця паэт выкарыстоўвае прыём пераўвасаблення — выступае ад імя мужыка, які апавядае іншым беларусам пра сваё цяжкое жыццё (напрыклад, верш «Ах, ці доўга…»).
Лірычны герой разважае пра тое, чаго не стае і што патрэбна чалавеку для нармальнага жыцця, пры гэтым галоўным і самым неабходным з’яўляюцца воля, доля, сонца і праўда (верш «Дайце мне»), шкадуе сялян (іх цяжкі лёс, загнанасць, цемнату, гаротнасць) — верш «З маркотных думак…». У вершы «Маё цярпенне» паэт гаворыць, якія малыя яго цярпенне і яго боль у параўнанні з мукамі мільёнаў, наколькі ён сам «нішто ў быцці», хоць здаецца нязменна:
Што меж майму цярпенню не знайсці,
Што так вяліка мне яно ў жыцці,
Як міліёнаў разам ўсіх цярпенне! [IV, с. 7]
Каб лепш разабрацца ў сучаснасці, зразумець вытокі народных пакут, паэт часта задумваецца над гісторыяй.
У публіцыстычных творах Янкі Купалы можна выявіць дзве супрацьлеглыя тэндэнцыі ў поглядах на мінулае: рэалістычная, заснаваная на канкрэтным выяўленні гістарычных фактаў, і рамантычная, звязаная з мастацкай ідэалізацыяй. Купала адзначае, з аднаго боку, «спадвечнае падданства і паніжэнне Беларусі» («Думкі з пабыцця ў Фінляндыі на Іматры», «Чаму плача песня наша?»), з другога — што ў далёкім мінулым «Беларусь жыла сваім незалежным жыццём, мела сваіх князёў, сваё веча» («Ці маем мы права выракацца роднай мовы»). Такая супярэчлівасць выявілася і ў паэзіі Янкі Купалы. Вобраз мінулага ў нашаніўскай паэзіі Купалы супярэчлівы, але ў цэлым станоўчы. У вершы «Па межах родных і разорах…» лірычны герой бачыць, што нічога ў сучаснасці не змяняецца («Сягодня ўсё тут — як і ўчора ж!»), народ пакутуе, людзі не памятаюць продкаў, забылі сваё мінулае: араты «курган чапаючы нарогам, // Не ўспомніць прадзедавай песні» [II, с. 136]. У вершы «Над сваёй Айчызнай» лірычны герой параўноўвае светлае, шчаслівае мінулае і сучаснасць: у мінулым кіпела жыццё, «свой народ быў кругом // І любіў сваё ўсё! // Сваю песню ў лад свой // Не стыдаўся запець» [I, с. 89], а ў вершы «Роднае слова» згадваецца «попел мінуўшых дзён сляпых, крывавых» [I, с. 138], гаворыцца пра жыццё беларусаў: «Пад навалай крыўдаў многія сталецці, // Мы няслі пакорна лямку беспрасвецця» [I, с. 136]. Супастаўленне мінулага і сучаснасці лірычным героем адбываецца і на ўласным лёсе — як параўнанне дзяцінства і дарослага жыцця:
Свет здаваўся ясным раем,
Людзі — без аблуды,
Не калолі у няволі
Жыццявыя груды! [I, с. 175]
Паэт разумеў, што ў мінулым было як добрае, так і дрэннае. Мінулае пры гэтым не існавала адасоблена, цесна знітоўвалася з сучаснасцю і будучыняй. Купала ведаў, што карані няшчасця народа былі ў глыбінях часу, таму позірк у мінулае дазваляў не толькі лепш асэнсоўваць сучаснае, але і больш выразна ўяўляць будучыню.
Часта сустракаецца ў творах матыў веры ў будучыню: вера ў тое, што беларускі народ знойдзе долю і шчасце, а селянін не будзе пакутаваць. Лірычны герой упэўнены: «Шчасце будзе, // Ночка разаднее!» [I, с. 77]. У вершах «Стужа збліжаецца» і «Яшчэ прыйдзе вясна», якія Купала аб’яднаў у цыкл, выказваецца думка, што не трэба пужацца такога жыцця, што прыйдзе вясна [II, с. 24—26]. Паэт верыць у будучыню, накіроўвае думкі да лепшага, да праўды (верш «Думкі»).
Для лірычнага героя будучыня звязана і з асабістым. У вершы, які адрасуецца «цемратворцам» (ворагам) Купала гаворыць, што не яны, а будучыня будзе яго судзіць, гэта значыць асэнсоўваць яго творчую спадчыну, яго памкненні і справы. Акрамя таго, з будучыняй звязваецца вера, што прыйдуць людзі, якія працягнуць яго справу:
Новы дзень прыйдзе, і новыя людзі
Будуць пачатую думку снаваць [III, с. 30].
У вершы «Перастаньце марыць пра слаўнае мінулае…» паэт раіць чытачам, каб яны не марылі пра слаўнае мінулае, таму што яго не ўваскрэсіць, а любілі будучыню «ў яе прамяністай прыгажосці»:
Сэрцам аддайцеся волі лёсу
І ціхаю працаю высцілайце для сябе
Дарогу да будучай святлейшай долі [I, с. 409].
З верша «Шлях мой…» становіцца зразумелым, што гэтага жыццёвага прынцыпу прытрымліваецца і сам лірычны герой: «Вера ў дзень заўтрашні сілай няведамай // Думы гартуе ісці, не чакаць…» [III, с. 99]. Ён ведае, што трэба ісці «далей і далей… Покі не згасне жыццё!..» [III, с. 100].
Паглыбленае адчуванне ходу гістарычнага працэсу спараджала страснае адмаўленне несправядлівага ладу жыцця і непахісную веру ў светлую будучыню. Цікавасць да асэнсавання мінулага, сучаснага і будучага спрыяла ўсведамленню радзімы як галоўнай духоўнай каштоўнасці, спадчыны, якую неабходна берагчы.
Адносіны да творчасці
Погляды Купалы на творчасць, яго разуменне ролі і прызначэння паэта вынікалі з ідэі служэння народу ў яго барацьбе за свабоду і шчасце. Паэт надзвычай сур’ёзна ставіўся да творчасці. Свае эстэтычныя погляды і адносіны да напісання твораў ён часам выказваў у размовах з творчай моладдзю — гэтак яе выхоўваў, вучыў. «Моцы нямашака, думак і пачуццяў кот наплакаў. А рыфмы? Гэта ж для глухога. Пішы… каб разумелі, што хацеў сказаць. А калі няма чаго, лепш памаўчы», — успамінаў пажаданні паэта Сяргей Грахоўскі [5, с. 148—149]. А Павел Пруднікаў згадваў Купалавы словы пра неабходнасць добрага ведання жыцця і таго, пра што пішаш, каб творы былі праўдзівымі [5, с. 181]. Алесь Звонак адзначаў, што пачаў пісаць вершы на беларускай мове пад уплывам Янкі Купалы [5, с. 67—69].
Пра свае творы Купала казаў: «Як разумець? Як напісана, так трэба і разумець» [5, с. 199]. Купалаўскі лірычны герой тлумачыць чытачам, чаго яго песня смутная: ён бачыць нешчаслівае ў жыцці і з-за гэтага піша творы, «аблітыя слязой» [I, с. 124], яго гнятуць цяжкія думкі, ён не можа быць вясёлым, не можа «крывіць роднай душой, // Песні весела пець, // Калі смуцен брат мой» [I, с. 63]. Лірычны герой разумее, што не будзе яму шчасця, пакуль плача беларус, не будуць радасныя яму песні, пакуль няма волі «над роднай зямлёй» (верш «Дзе б і праўда жыла…»).
На думку Янкі Купалы, паэзія павінна быць праўдзівым адлюстраваннем жыцця народа, а песні — гэта, з аднаго боку, дар, які пасланы Богам (доляй — у розных варыянтах верша), а з другога — гэта дар людзям (вершы «Адповедзь» і «Я нясу вам дар» адпаведна).
На пачатку ХХ стагоддзя роўнасць, асвета (навука), свабода, народная мара пра грошы і хлеб у хаце (верш «Змачу пёрка») былі тым галоўным, пра што трэба было пісаць на беларускай зямлі.
Паэт разумее сваё прызначэнне пісаць для таго, каб чалавек захацеў быць вольным (верш «Вы кажаце…»), каб абудзіць народ, які спіць (вершы «Прыстаў я жыць…», «З кутка жаданняў»): «І страламі народны дух слабы // Развагняў, патрасаў бы, як гром [III, с. 172]», — гаворыць лірычны герой аб сутнасці яго песень у вершы «Песняй толькі».
Песні суцішаюць боль у душы паэта, з песняй ён тужыць, плача (польскамоўны верш «Хто з вас, сябры, мае брацці…»), вылівае з сябе перажыванні і глыбей асэнсоўвае жыццё:
Гэтак песняй мой дух маладзіцца,
І на свеце жыву толькі ёй,
Хоць пішу кроўю гэты страніцы,
З свайго сэрца гарачай крывёй [III, с. 172].
Падобная думка і ў вершы «Слугам алтарным»: «Я аддаю сваю душу // Свайму няшчаснаму народу!» [III, с. 52]
Паэт хоча, каб песні пачуў народ, каб творы жылі, дзейнічалі, знайшлі водгук у людзей. Лірычны герой кажа, што ён слуга народа, «сяброўцаў па долі», верыць, што народ яму не здрадзіць (верш «Каму вас, песні?..»), чакае толькі «іскрынку прывету» [II, с. 151]. Але рэальнасць разыходзіцца з марай. Таму ў многіх вершах гучыць матыў неразумення і неўспрымання песень беларусамі («З людзьмі», «Думкі перад вясной», «Гэй, ты, сэрцайка…», «Па жыццёвай пуцявіне», «Дзе?..», «На вуліцы» і інш.). Не да песень беднаму, а багатаму яны «не пад мысль» [I, с. 184]. Творцу ніхто не вітае — «як бы пустынь вакол адна» [I, с. 121], ён мае «толькі камняў груды» [IV, с. 16].
Так акрэсліваецца праблема ўзаемазалежнасці чалавека і народа. Паэт адракаецца ад славы дзеля ідэі абуджэння і вызвалення прыгнечаных братоў, бачыць людское неразуменне, неспагадлівасць, чэрствасць, хоць мае права чакаць водгуку на свае песні.
Матыў нялёгкай долі лірычнага героя (вобраз шляху)
Нялёгкую долю і свой шлях купалаўскі лірычны герой успрымае па-філасофску глыбока, эмацыянальна абвострана. Доля аплятае яго смуткам (верш «Дзе?..»), гасцінец яго выбіты лёдам (верш «Легла на сэрцы гора нядольнае…») або пакрыты калючкамі (верш «Адповедзь»).
У вершы «Па жыццёвай пуцявіне» лірычны герой асэнсоўвае сваё жыццё, адзначае, што за ім па яго пуцявіне нядоля «гоне ўслед бяду» [I, с. 189].
Доля пасылае яму ўсё нешчаслівае. «Мусіць, доля, ты ў цернях радзілася, // А зіма і слата гадавалі, // Ад няволі ты мучыць наўчылася, // А пасля мне багі цябе далі…» [III, с. 102], — прыходзіць да сумнай высновы паэт.
Нягледзячы на тое, што ідзе ён па шляху «з ношкай разбітых дум» і яго суправаджае «прыяцель верны… сум» [III, с. 194], паэт ідзе, не спыняецца. Ён вырашае, што трэба ісці «да недасягнутых вышынь», для таго каб:
Самое сонца ўзяць у рукі
І, як з паходняй, з ім ісці,
Святлом ніштожыць нашы мукі,
Увесь плач роднае зямлі [III, с. 67].
Паэт не ведае, куды вядзе яго шлях (бо хацеў бы ўбачыць яго «з-пад сонца», з вышыні (верш «Па шляху»)), затое ён ведае, якую сцежку ён шукае ў жыцці — да сонца з цемры, беспрасвецця, да славы народа з яго бесслаўя (верш «З кутка жаданняў»). Выпрабаванні дадаюць адвагі, узмацняюць разуменне, што неабходна ісці да абранай мэты. Паэт марыць пра лепшую долю беларусаў і роднага краю, верыць, што беларускі народ «сяк ці так дажыве долі яснай» [II, с. 101].
Вобразы думак, сноў, малітвы
У некаторых творах Янкі Купалы непасрэдна выяўляюцца думкі, хваляванні, настрой, іншыя праявы ўнутранага свету (душы) лірычнага героя.
Неспакойнай душой надарыў мяне Бог,
І з такой у магілу, напэўна, сыйду [I, с. 187], — тлумачыць
паэт іх прычыну. Сэрца лірычнага героя «накшталт аднае раны» [I, с. 417], а ў жыцці — суцэльныя пакуты:
Сэрца плача, бадзяжныя слёзы
Раняе на гэты свет,
Усё жыццё як пакута,
Як жалобны трэн [I, с. 416].
Вершы перадаюць, як цяжка на сэрцы лірычнага героя, адлюстроўваюць яго боль, з якога ён не бачыць выйсця (вершы «Легла на сэрцы гора нядольнае…», «З асенніх напеваў», «Бываюць хвілі», «Развейся, туман», «Холадна…» і інш.). Лірычны герой перажывае: «ці хопіць мне сілы // Перажыць, не ахутацца ў цьму…» [I, с. 138], яму адзінотна, смутна, яго адольвае нуда, «быт спавівае чарнатой» (верш «Прыстаў я жыць» [III, с. 67]). Рэдка, як выключэнне, бываюць хвіліны шчасця [III, с. 35]. Душа напоўнена смуткам, за лірычным героем услед ідзе вораг-сум (верш «Па межах родных і разорах»). Чалавек не ў сілах жыць вечна ў смутку (верш «З надзеяй гаротны…»). Узнікае матыў слёз лірычнага героя — яго слёзы паліліся на жыццёвы змрок, на ўсё, што было, ёсць і будзе (верш «Паліліся мае слёзы»).
Матывы адзіноты, а таксама сіроцтва сустракаюцца даволі часта. Душа лірычнага героя ведае, што ён адзін, вакол неразуменне, унутры — смутак з-за сваёй непатрэбнасці людзям (верш «Адзін»). Матыў сіроцтва згадваецца ў вершах «Думы маркотныя…», «З сіроцкай долі». «Як пустэльнік, забыты людзьмі, я дні цэлыя // Жыву так і маркочуся з рання да рання» [I, с. 186], — дзеліцца з чытачамі сваімі перажываннямі лірычны герой. Пра адзіноту таксама вершы «Цемната і слата…», «Таварыш мой», «Вечар».
Таму невыпадкова думкі лірычнага героя маркотныя, гаротныя, цяжкія, горкія. Яны то да неба ўздымаюцца (да сонца і волі), то апускаюцца на зямлю — да людзей, дзе няволя і цемра [II, с. 128]. Навакольны свет успрымаецца супярэчліва («І міл, і страшан думцы свет» [III, с. 9]). Лірычны герой нават скардзіцца на свае думкі, просіць, каб яны замаўчалі, не наводзілі слёз (верш «Замаўчыце, думы…»), імкнецца накіроўваць іх да лепшага. Мары лірычнага героя ў нашаніўскіх вершах — таксама амбівалентны вобраз — яны то светлыя, то цёмныя.
Галоўным скарбам у душы лірычнага героя з’яўляецца яго воля. Лірычны герой верша «Я і воля мая» адчувае, што жыве з воляй — памрэ ён, а воля будзе жыць. Унутранае адчуванне волі герой узгадаваў з маленства, а ў дарослым жыцці ён яе адстойвае (верш «За свабоду сваю…»). Паэт любіць волю (верш «Воля»).
Цікавым вобразам у нашаніўскай паэзіі Янкі Купалы з’яўляюцца сны лірычнага героя. З маленства яму сніцца радзіма (верш «Бацькаўшчына»), а таксама яму сняцца сны пра народ: адны ў ім — працавітыя, бедныя, другія — закаваныя, над ім падымаецца стогн (верш «Думы маркотныя…»). Падобнае апісанне сну ў вершы «Сон» — дзе ўсё пераблытана, змяшана, страшна, як у жыцці. Многія сны падманныя, беспрабудныя, поўныя тугі: «Зямля, людзі — адна пустка, // Адна тужлівая імгла» [I, с. 416], — прыходзіць разуменне жыцця ў снах. Нават у бяссонную ноч ён бачыць, як «рай і пекла змяшаліся ў процьму ў адну», а пад зданямі, якія выдаюцца ў снах, — хутчэй за ўсё людзі з рэальнасці [III, с. 158—160]. Да яго ў сне прыйшлі песня з лірай, каб ён іх узяў (верш «Дарогай змучаны далёкай…»). Асабліва важным з гэтых твораў для разумення вобраза лірычнага героя з’яўляецца верш «Сон», — праз гэты сон адбываецца «пераўтварэнне звычайнага, зямнога чалавека з яго слабасцямі і недахопамі ў паэта, прарока… Вынік нястомных пошукаў, вялікай душэўнай працы — духоўнае абуджэнне чалавека, яго прасвятленне, далучэнне да таямніц жыцця» [8, с. 568].
Часта ў творах выяўляецца імкненне лірычнага героя да размовы з Богам. Яму ён можа паскардзіцца на нешта (верш «Смутна мне, Божа!»), можа папрасіць сіл, дапамогі ў яго справах (верш «Прыстаў я жыць»), моліцца за Беларусь (два аднайменныя вершы «Мая малітва», «Прыстаў я жыць…»). Варта прыгадаць і верш «Цару неба й зямлі», у якім паэт расказвае Богу пра беларускі народ, яго няволю і цярпенне, просіць: «Закон і суд свой праведны пашлі!.. // Вярні нам Бацькаўшчыну нашу, Божа, // Калі Ты цар і неба і зямлі!» [III, с. 87]. «Верш напісаны не як сцішаная малітва, а як гнеўнае выкрыццё, якому садзейнічаюць урачыста-велічны, унутрана-напружаны лад маўлення, поўныя гневу запытанні, на якія паэт і не чакае адказу… кампазіцыйна-сінтаксічная арганізацыя верша (кальцавая строфіка, шматлікія звароты-пытанні, паўторы, інверсіі, аратарскія інтанацыі) скіравана на глыбокае эмацыянальнае выяўленне мастацкай ідэі — абгрунтаванне гістарычнага і маральнага права беларускага народа на сацыяльную і нацыянальную незалежнасць», — піша пра гэты твор Л. І. Прашковіч у энцыклапедычным даведніку «Янка Купала» [8, с. 640].
Як бачна, лірычны герой — асоба яркіх пачуццяў, вялікіх уражанняў і перажыванняў. Як і кожны чалавек, ён бывае моцным і слабым, вясёлым і смутным. Яго душа ўспрымае ўсё, што бачыць навокал, жыве гэтым, нараджае вершы.
Матыў ператварэння ў птушку
Птушка з’яўляецца сімвалам боскай сутнасці, верху, неба, свабоды, росту, жыцця, урадлівасці, пад’ёму, узыходжання, натхнення, душы і інш. У старажытных і ў многіх сучасных традыцыях распаўсюджана ўяўленне пра душу ў выглядзе птушкі. «У міфах, казках, народных песнях, сферы варажбы, прыкмет, прымхаў адзначана вялікая колькасць прыкладаў ператварэння ў птушку багоў, герояў, людзей» [2, с. 347]. У казках у птушак могуць ператварацца як станоўчыя, так і адмоўныя героі, а разуменне мовы птушак «прыпісваецца звычайна персанажам, якія асабліва блізкія да прыроды, часта валодаюць магічнай уладай над ёю» [2, с. 348].
У творах Янкі Купалы ўзнікае матыў палёту, матыў імкнення да ператварэння ў птушку, параўнанне лірычным героем сябе з птушкай.
Некаторыя свае памкненні (напрыклад, адчуванне волі) лірычны герой суадносіць з адпаведнымі якасцямі птушкі (вершы «Вецер, і сокал, і я…», «З маркотных думак…»). Ён хацеў бы быць птушкай-весялушкай (верш «Думкі»), калі б быў птушкай — ён быў бы шчаслівым (верш «Шчаслівасць»).
Узнікае таксама думка пра падабенства лёсу лірычнага героя-паэта з птушкай. Ён не сокал, не арол, не салавейка — а верабейка, які шануе родны край, спявае песенькі для беларусаў, іх лепшага жыцця і шчасця. У яго доля аднолькавая з верабейкам, ён прадчувае, што, як і верабейку, і яго зломіць гора (верш «Я не сокал…»). Для Купалы верабейка — простая і сціплая птушка, якая з’яўляецца добразычлівай да людзей, ёй уласцівы высакародныя памкненні. Але ў яе нешчаслівы лёс. Гэта мала стасуецца з міфалагічнай традыцыяй, дзе вобраз вераб’я даволі супярэчлівы, ён «увасабляе прывязанасць да чалавека, меланхалічнасць, нізкасць, задзірыстасць, сквапнасць, пажадлівасць (у Кітаі вераб’і — звышнатуральныя вешчуны, у індзейцаў — вобраз дастатку)» [2, с. 348].
Пра нешчаслівы лёс птушкі, у якой «замрэ з жалю голас, // Вораг паб’е крылле», згадваецца і ў вершы «Замаўчыце, думы…».
Лірычны герой разумее, што ён не можа ператварыцца ў птушку ў літаральным сэнсе слова, яго «крыллі ўцяты» [I, с. 184], хоць яму хацелася б паляцець у свет, туды, дзе праўда, доля, дзе няма гора і бяды. Спяваць пра шчаслівыя краі — не яго жыццёвае прызванне (вершы «Дзе б і праўда жыла…», «Гэй, у свет!..»). Ён мае паэтычныя крылы, мае сілу: «Віхры і буры сілу давалі, // Крылле даў новы промень на ўсходзе» [III, с. 39] — і гэта галоўнае.
Матыў супрацьстаяння ворагам
«Слова вораг набыло цяперашняе значэнне як другаснае, а перашапачаткова яно было адным з абазначэнняў Чорнага бога», — лічыць А. Галан [1, с. 197]. (Дарэчы, ад слова вораг, якое абазначала боства, утварылася слова варажыць). Паводле А. Галана, Чорны бог — гэта бог зямлі. У старажытнасці чорны колер асацыіраваўся не са злом, а з цемрай падзем’я, дзе жыў Чарнабог. «Прадстаўляць зямлю — далёка не адзіная функцыя Чарнабога. Ён, акрамя таго, прадстаўляў уяўны падземны свет, г. зн. апраметную, воды «нізу» сусвету (рэкі, моры, акіян), лічыўся бацькам Сусвету, быў уладаром агню, апекуном земляробства і рамёстваў, у выглядзе вогненага змея (г. зн. маланкі) здзяйсняў навальніцу, быў гаспадаром таго свету і не саступаў сваёй жонцы (Вялікай багіні) у раз’юшанасці» [1, с. 189].
Як высвятляецца з даследавання нашаніўскіх вершаў Янкі Купалы — ворагаў у паэта, у тым ліку нядобразычліўцаў, было шмат. Да іх ён залічвае ўсіх ворагаў свайго народа і сваёй краіны.
Як паэт, які абраў сваёй справай служэнне радзіме і свайму люду, ён адказвае ўсім зацікаўленым, што не гоніцца за славай, што песенькі яго не для паноў (вершы «Я не для вас…», «Адповедзь»). Ён выступае ў абарону беларускай мовы ў вершы, адрасаваным ворагам беларушчыны [III, с. 133—134], паведамляе ворагам-цемратворцам, «блізкім і далёкім»:
Жыў і без вас я, жыў і між вамі,
Толькі, як воблак, быў я свабодны,
Спутаць не даў я дум ланцугамі,
Не аплуціў іх свіст ваш нязводны [III, с. 39].
У вершы «Слугам алтарным» Купала выкрывае дзейнасць святароў, якія «крывапіўцам, срэбру, злу // Запрадаліся ў вечну дружбу» [III, с. 53].
Умоўна да размовы лірычнага героя з ворагамі можна аднесці верш «На суд», у якім лірычны герой (або, можа, нават селянін) кажа, каб яго судзілі за адзін грэх — ён мае сэрца. Гэта таксама свайго роду выклік несправядлівасці жыцця і ворагам.
З гэтага вынікае, што для лірычнага героя зло ў жыцці звязваецца з вобразам ворага і набывае адценне ‘сусветнае зло’. Супрацьпастаўленне сябар — вораг успрымаецца паэтам у сувязі з універсальным супрацьпастаўленнем святло — цемра. Купала смела і гнеўна выказвае свае думкі ў творах. Ён выступае абаронцам свайго народа і свайго краю, адзін на адзін з усімі ворагамі.
Матыў смерці лірычнага героя
У некаторых вершах нашаніўскага часу згадваецца смерць лірычнага героя: узнікаюць думкі пра яе і пра тое, што будзе потым. Паэт успрымае смерць рэалістычна — як момант, праз які павінен прайсці кожны чалавек, ён не баіцца смерці.
У хвіліны слабасці лірычны герой жадае смерці з-за таго, што ў жыцці шмат бяды, пакут (вершы «Мая доля», «З песень а бітвах», «Прыстаў я жыць»). Напрыклад:
І відзець страшна ў путах сілу,
Людскі ўвесь з жалю енк і плач,
Аж хоць кладзіся у магілу
І свету гэтага не бач [I, с. 62].
Янка Купала нават піша верш-эпітафію («Мая эпітафія»).
На такое ўспрыманне смерці, пасля якой — у магіле — будзе лёгка і шчасліва, паўплывала хрысціянская ідэя аб тым, што чалавек, які зведаў шмат пакут у жыцці і жыў праведна, на тым свеце будзе шчаслівым. Думка пра тое, што лірычны герой зможа пазбавіцца свайго смутку і болю толькі ў магіле, выказваецца ў вершах «На змярканні», «На могілках», «А хто маю долю пойме?».
Лірычны герой вызначае для самога сябе, як бы ён хацеў сустрэць смерць, ён вырашае, што смерць павінна быць за сваіх братоў, «у святой барацьбе» (верш «З кутка жаданняў»). Ён ведае, што трэба:
Астаткі сіл с в а і м аддаць
І — не зрабіўшы брату злога —
Пад крыжам бацькавым сканаць [III, с. 69].
«Удала выкарыстаўшы традыцыйны фальклорны прыём прадказання лёсу, аўтар як бы прыадчыняе заслону ў будучае… дзе чалавека чакае трагічна-балючы фінал («Табе жыццё збура // Нянавісць людская»)», — піша Л. І. Прашковіч пра верш «Замаўчыце, думы» [8, с. 239]. І сапраўды ў гэтым вершы нібы прароцтва пра смерць паэта.
У папярэджанне ворагам, што і ў магіле яго дух будзе нязломным, няскораным, што ён будзе думаць пра Беларусь, лірычны герой гаворыць, што яго цень прыйдзе на зямлю:
А хоць без часу ўдасца вам нетрай
Вычасаць гроб мне, косці скрышыці,
Я не памру ўвесь, як не мруць ветры, —
Будзе пракляцце вам усім жыці.
Цень з таго свету ўстане мой ноччу,
Прыйдзе пад вашы сховы гнілыя
І засмяецца грозна у вочы,
Аж ваша хеўра гібельна ўзвые [III, с. 39].
Яго цень будзе глядзець на Беларусь, абараняць яе ад усяго злога (верш «Я ад вас далёка…»). А свой народ (беларусаў) ён просіць насыпаць яму высокі курган (верш «Сяброўцам па долі»), які хутчэй за ўсё сімвалізуе памяць пра Купалу і яго жыццё.
Крыж пастаўце, як ставіце ўсім,
Мае путы павесце на ім;
Мае слёзы з магілы расой
Выйдуць путы з’яднаці іржой [III, с. 67], —
скажа ён у вершы «У чужой старане», які напісаны пазней — у 1912 годзе.
Лірычны герой гаворыць чытачам, што жыве думкамі пра свой край і свой народ, не здрадзіць яму ні пры жыцці, ні ў час смерці, і нават пасля яе.
Літаратура
I — VI Купала, Я. Поўны збор твораў: у 9 т. / Я. Купала. — Мінск: Маст. літ., 1995—1999. — Т. 1 — 6.
- Голан, А. Миф и символ / А. Голан. — М.: РУССЛИТ, 1994. — 375 с.
- Иванов, В. В. Птицы / В. В. Иванов, В. Н. Топоров // Мифы народов мира: энцикл.: в 2 т. / гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Сов. Энцикл., 1988. — Т. 2: К—Я. — С. 346—349.
- Купала, Я. Аўтабіяграфія / Я. Купала // Любімы паэт беларускага народа. — Мінск: Выд-ва АН БССР, 1960. — С. 7—8.
- Рагойша, В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: дапам. / В. Рагойша. — Мінск: БелЭн, 2001. — 384 с.
- Успаміны пра Янку Купалу / cклад. А. Кулакоўскі і Н. Цвірка. — Мінск: Маст. літ., 1982. — 271 с.
- Чорны, К. Янка Купала (Кароткі біяграфічна-крытычны нарыс) / К. Чорны // Любімы паэт беларускага народа. — Мінск: Выд-ва АНБССР, 1960. — С. 18—28.
- Шамякіна, Т. І. Міфалогія Беларусі (нарысы) / Т. I. Шамякіна. — Мінск: Маст. літ., 2000. — 400 с.
- Янка Купала: энцыкл. давед. / рэдкал.: І. П. Шамякін [і інш.]. — Мінск: БелСЭ, 1986. — 727 с.
Г. М. Мятліцкая,
кандыдат філалагічных навук
Крыніца публікацыі: Мятліцкая, Г. М. Вобраз лірычнага героя ў паэзіі Янкі Купалы нашаніўскага перыяду / Г. М. Мятліцкая // Міфалогія — фальклор — літаратура: праблемы паэтыкі: зб. навук. прац. — Вып. 7 / Беларус. дзярж. ун-т; пад агул. рэд. В. П. Рагойшы. — Мінск, 2009. — С. 75—91.
