ЯНКА КУПАЛА
Матцы
Ты гадуй сынка, матуля,
У пялёнкі спавівай,
Калышы, пей люлі-люлі,
Пей паціху баю-бай!
Над калыскай з бегам ночак
Песні роднай не жалей,
Каб, як вырасце сыночак,
Верным вечна ён быў ёй.
Як навучыцца хадзіці,
Маткі мову разумець,
Ты вучы яго любіці,
Ўсё сваё ў пашане мець.
Бай яму даўнейшы казкі,
Аб бацьках сваёй зямлі,
Як жылі без чужой ласкі,
Як слугамі не былі.
Як на веча сход ззывалі
І тварылі свой закон,
Як жылі ды панавалі,
Покі ўпалі у палон.
Як жа ў розум убярэцца
Твой сынок, як мак у цвет,
Дужым стане, што, здаецца,
Павярнуў бы цэлы свет, —
Выпраўляй яго у людзі,
На дарогу блаславі,
Разам з крыжам дай на грудзі
Роднай вузельчык зямлі:
Каб не даўся ў крыўду здзекам,
Не забыў сваіх старон,
Каб вярнуўся чалавекам
К роднай Бацькаўшчыне ён.
Ды узяўся шчыра, міла
Сеяць шчасце, гнаць бяду,
Стаў адважна словам, сілай
За свой край і грамаду.
. . . . . . . . . . . .
Гэта ўсё ўпаі дзіцяці
З малаком сваіх грудзей,
Бо іначай пойдзеш, маці,
Жабраваць хлеб у людзей [6, с. 50—51].
1918
ЯКУБ КОЛАС
Мацерына гора
За сялом у полі,
У жоўценькім пясочку,
Пахавала маці
Маладую дочку.
Знікла яе радасць —
Старасці апора,
I няма уцехі
Ў мацярынскім горы.
Ёй ніхто не верне
Дарагой дачушкі.
Плачуць па дзяўчыне
Сваякі і дружкі.
Плача па ёй мілы,
Жаль яго вялікі,
Гора ж яго сціхне,
Змоўкнуць сэрца крыкі.
Ганначку забудуць
Сваякі і дружкі,
Не забудзе маці
Роднае дачушкі.
Не загояць часы
Сэрца яе раны,
Сама ляжа маці
З імі ў гроб драўляны [4, с. 326—327].
1910
ПЯТРУСЬ БРОЎКА
Голас сэрца
(урывак з паэмы)
Я ж і дагэтуль спакою не маю,
Часта я, часта дамоў наязджаю.
Сэрцам хаваю адну спадзяванку:
Можа, сустрэнеш, як раней, на ганку,
Скажаш: — Як ты без мяне там гаруеш?
І са слязой, як заўжды, пацалуеш.
Досыць мне ростані, родная, досыць.
Што ты загінула,— можа, здалося.
Сенцы адчыніш, паклічаш у хату.
Можа, й не быў я ў тым месцы праклятым,
Дзе ты збылася ў пакуце пякельнай…
А каля печы зазвоніш патэльняй
Ды за сталом, за абрусам бялюткім,
Будзеш расказваць навіны ціхутка.
Лягу з дарогі, а ты пры мне сядзеш,
Сядзеш, маю галаву ты пагладзіш,
Скажаш: — Які ж ты, які ж ты сівенькі…—
А я прыгадаю, як быў шчэ маленькім,
Нашу старую, нізенькую хатку,
Ранне, калі ты пякла нам аладкі,
Полудзень з поліўкай, з кашай ячною,
Потым вячэру з бульбай смачною,
Казку, якая дагэтуль мне сніцца…
Не, мне ніколі таго не забыцца,
Як ты спявала, як прала, як жала,
Як шыла кашульку, як вышывала,
Як пахлі рукі твае лебядою,
І хлебам жытнёвым, і сырадоем…
Як яны нас абдымалі і грэлі,
Як твае вочы ласкава глядзелі…
Маці, прыехаў, цябе я гукаю.
Ты ж не выходзіш, бо ява такая,
Што сілы няма яе перайначыць.
Ніколі цябе я больш не пабачу.
Віхуры вайны даўно адшугалі,
У тых, хто вярнуўся, хаты пасталі.
На месцы ж даўнейшай нашай хаціны
Толькі зарослы падмурак адзіны,
Ды поблізу ганка сінім аблокам
Бэзавы куст высокі, шырокі,
Здаецца, ўзляціць, уздымаючы крылы…
Гэта яго ты без нас пасадзіла.
Ён уцалеў ад навалы-пажару.
Вярнуўся і я. А ты ж — толькі ў марах
Мне бэзавы куст як быццам гаворыць,
Як ты тут жыла у бядоце, у горы,
Як на світанні уранку ўставала,
На ўсход паглядала, нас ты чакала,
А мы былі дзесьці ў полымі бою.
Ты ж заставалася ў хаце адною.
Боязна ў час той ў спусцеўшае хаце,
Хто ж табе, маці, памог у няшчасці?
Не, не заціх твой у сполаху ганак,
Сталі сынамі ў цябе партызаны.
Хай ты пісанага слова не знала,—
Чыстую праўду ты сэрцам чытала,
Ты з партызанамі, з чорнай аблогі
Разам шукала да волі дарогі… [2, с. 414—416].
1960
АРКАДЗЬ КУЛЯШОЎ
Маці
(Народная балада)
На бітву крывавую сына праводзіўшы з хаты,
На шчасце і ўдачу пасеяла маці зярняты.
Калі дачакаецца маці з тых зерняў усходу,
Сын прыйдзе з паходу,
Са славаю прыйдзе з паходу.
Дарэмна ўздыхала,
Чакала
І шчасця, і долі, —
Упалі зярняты
На камень шчарбаты
У полі.
Дарэмна здалёку
Паўнюткія вёдры цягала,
Той камень у спёку
Вадой і слязьмі палівала.
Да кроплі іх выпіў задымлены
Камень пякельны:
Два леты кіпелі на ім яны,
Як на патэльні.
Ля каменя ўпала
Цярплівая маці ў знямозе,
У роспачы скардзіцца стала
Знаёмай дарозе:
«Пачуй мае словы,
Улашчы свой камень суровы,
За гэта вярбою
Гатова я стаць над табою.
Твайго пешахода
Я ў засень ад спёкі б хавала,
У час непагоды
Ад бур і дажджоў засланяла;
Старымі рукамі
Твой дол падмятала б штодня я.
Улашчы свой камень,
Дарога мая палявая».
Сказала дарога ёй:
«Скардзішся, маці,
Дарма ты,
Не ўзыдуць зярняты,
Бо ўпалі на камень шчарбаты.
Не першая ты
Каля камня заходзішся з жалю,
Не раз на ім сеялі, але ні разу не жалі.
На нашыя нівы
Яго закацілі чужынцы;
Чужы і маўклівы,
Даўно ён ляжыць пры гасцінцы.
З-за Буга яго
Закацілі і кінулі ў полі,
Каб сына свайго
Не даждалася маці ніколі.
Не ўзыдуць зярняты
Ні ўвосень на ім, ні вясною,
Пакуль ён не стане зямлёю,
Закляты табою».
З дарогі ўставала
І каменю маці казала:
«Вады табе мала
І матчыных слёз табе мала,
Цяпер я крывёю
Сваёю
Цябе праклінаю:
Ты станеш зямлёю,
А каменем стану сама я».
І тройчы такою
Кляцьбою
Той камень пракляла.
Стаў камень зямлёю,
Сама ж яна каменем стала.
На камні былым пры дарозе
Ўзыходзяць зярняты.
Вяртаецца сын па дарозе
З паходу дахаты [5, с. 205—207].
1943
ПІМЕН ПАНЧАНКА
Цяжкое партызанскае качэўе…
Цяжкое партызанскае качэўе,
Ад выбухаў у лесе ўсё гуло.
У цёмных ямах, у глухіх карчэўях
Хавалася ад карнікаў сяло.
Там маці маладая з белым скруткам,
З дзіцём, сядзела ў роспачы цяжкой;
Таўкала ў рот яму худую грудку,
Бязбожніца, малілася цішком.
I кожны думаў: выдасць, выдасць крыкам,
Але ні слоўца, ні папроку ўслых.
Маўклівай просьбай, страшнай і вялікай,
Здавалася, гарэлі вочы іх.
Праз дзень ці два не трэба ўжо хавацца,
I так усім хацелася ім жыць.
I на парозе чорнага вар’яцтва
Яна была гатова задушыць…
Прайшлі гады…
Глядзіць на сына з ласкай:
Высокі, дужы, і два ўнукі ёсць;
Расказвае малым, нібыта казку,
Пра партызан, блакаду, маладосць.
Гатуючы сняданкі і абеды,
Перабірае ў памяці гады.
I кожны раз жахаецца кабета:
«А што, калі б?..» — і млее ад жуды [7, с. 130].
1972
МАКСІМ ТАНК
Рукі маці
Іх цалавала зямля
Сваімі пясчанымі вуснамі
I каласамі;
Неба спякотай, вятрамі, дажджамі
Іх цалавала.
Пража нямала
З іх выпіла ў ночы бяссонныя
Свежасці ранняй.
Колькі яны запалілі світанняў,
Зораў над намі.
Колькі сягоння на іх
Віднеецца чорных, глыбокіх
Шрамоў і маршчынаў,
Гэта сляды, што навекі пакінуў
Шлях наш суровы.
Толькі заўсёды,
Як мы зберымося дамоў
I на стол пакладзе рукі маці,
Быццам ад сонца, ад іх пасвятлее ў хаце
I ў сэрцы [8, с. 241].
1951
НІЛ ГІЛЕВІЧ
Маці
Я ўзыходжу на двор,
Я кажу ёй: «Са святам!» —
I цалую знаёмыя родныя вусны,
I бяру пад руку,
I іду з ёй у хату,
Дзе ад прыпечка б’е
Дух гарачы капусны.
Я гляджу ў яе вочы,
Што свецяцца шчасцем,
Гладжу рукі сухія,
Прапахлыя зеллем,
I хілюся да сэрца…
А трэба б упасці
Перад ёю — нядужнай, сівой —
На калені…
Вочы маці!
У доўгія зімнія ночы
Вы над намі
Вясёлымі зоркамі ззялі,
Вы ў нясцерпнай дрымоце
Зліпаліся, вочы.
I ўсё ж усміхаліся нам,
Забаўлялі…
Рукі маці!
Вы ў працы не зналі прынукі,
Вы насілі штогод
Мазалі, як бабіны,
Вы аж нылі увечары,
Мілыя рукі,
Спавіваючы нас
Перад сном галубіным.
Сэрца маці!
Наш боль быў тваім,
He іначай,
Сорам наш
Ты насіла вялізарным горам,
Кропля ж кожная
Радасці светлай дзіцячай
Напаўняла цябе,
Разлівалася морам…
А цяпер ёй —
Адно б на сынка наглядзецца…
Жаль, і горыч, і боль
Мне душу працінае:
Як жа позна,
Як позна — любімыя дзеці —
Мы няўдзячнасць сваю
Разумець пачынаем… [3, с. 86—87].
1957
РЫГОР БАРАДУЛІН
Ашуканка
Мама мая ашуканкай была.
Каля стала
У дзяльбе
Ашуквала сябе,
Калі дзяліла
Апошнюю скібку —
Меней сабе,
Сыну болей.
Доля маму
Абдзірала як ліпку,
Ды мама йшла
У перахітрыкі з доляй.
Ашуквала голад
Крапівою ці шчаўем,
Ашуквала холад
Паветкай дашчанай,
Ашуквала сон —
Уставала з расою,
Ашуквала соль —
Нішчымніцу саліла
Слязою.
Сын ашуканкі,
Душой халадзею,
Ці не ашукаў я
Яе надзею? [1, с. 332].
1991
Спіс літаратуры
- Барадулін, Р. Евангелле ад Мамы: кн. паэзіі / Р. Барадулін. — Мінск: Маст. літ., 1995. — 462 с.
- Броўка, П. Збор твораў: у 9 т. / П. Броўка. — Мінск: Маст. літ., 1987. — Т. 3: Вершы, паэмы, 1954—1964. — 543 с.
- Гілевіч, Н. Збор твораў: у 6 т. / Н. Гілевіч; прадм. У. Конана. — Мінск: Маст. літ., 1996. — Т. 1: Вершы, паэмы, 1946—1976. — 350 с.
- Колас, Я. Збор твораў: у 20 т. / Я. Колас; НАН Беларусі, Ін-т літ. імя Я. Купалы. — Мінск: Беларус. навука, 2007. — Т. 1: Вершы (1898—1910). — 622 с.
- Куляшоў, А. Збор твораў: у 5 т. / А. Куляшоў. — Мінск: Маст. літ., 1974. — Т. 1: Вершы 1927—1970 гг. — 527 с.
- Купала, Я. Поўны збор твораў: у 9 т. / Я. Купала — Мінск: Маст. літ., 1997. — Т. 4: Вершы, пераклады 1915—1929.— 446 с.
- Панчанка, П. Збор твораў: у 4 т. / П. Панчанка. — Мінск: Маст. літ., 1982. — Т. 3: Вершы 1963—1981 гг. — 351 с.
- Танк, М. Збор твораў: у 13 т. / М. Танк. — Мінск: Беларус. навука, 2006. — Т. 2: Вершы, паэмы (1939—1954). — 566 с.
Падрыхтавалі:
Аліна Дзяруга, Кацярына Лысенка, Дар’я Кучынская,
студэнты ІV курса спец. «Беларуская філалогія»
