ЯНКА КУПАЛА
Яна і я
(Урывак)
«Ты, ясна сонца, месяц, ясен свет,
І вы, на небе часценькія зоры,
Вы ўсе, што кропіце расою цвет
І асвятляеце сушу і моры, —
Зямлю агрэйце, вырасцце траву,
Не пашкадуйце есць і піць жывінам,
Шаўковую сцяліце мураву,
Абгарадзіце жалязяным тынам.
Вартуйце, сцеражыце ад цара
Ляснога, палявога, вадзянога,
Ад царанят яго, ад упыра
І ад людскога вока нелюдскога!» [7, с. 110].
1913
ЯКУБ КОЛАС
Панская пацеха
(Урывак з паэмы «Новая зямля»)
Міхал замёр, стаіць маўкліва,
А з ім і Свіда нерухліва.
У лесе значна пасвятлела,
І вось дзесь блізка, перш нясмела
Заграў глушэц і абарваўся
Ды зноў зачаў, разбалбатаўся.
Міхал даў знак. Скок-скок! спыніўся,
З ім радам Свіда апыніўся.
— Ці бачыць пан? унь-унь чарнее…
Ой, не: хай пан цярпець умее! —
А Свіда стаў пароць гарачку
І ўжо у стрэльбе ўзвёў сабачку.
— Не руш! не руш, пан! о, крый божа;
Пан папсаваці справу можа!
Яшчэ мінуту улучылі,
На крокаў дваццаць падступілі.
Цяпер глушэц, як на далоні,
Сядзіць, бы шула, у заслоне
Хваёвых лапак, хвост мятлою,
Як бы любуецца сабою,
Балбоча, крэхкае і свішча;
Глушэц склікае на ігрышча,
А мо хваленні жыццю правіць
І гэты бор спрадвечны славіць.
Міхал і Свіда той часінай
Стаялі моўчкі пад ялінай.
Пан Свіда стрэльбу падымае
І доўга цэліцца… страляе.
Бух! — грукнуў стрэл, лес узбудзіўся!
Дымок раўнюткаю стралою
Жахнуў старую гэту хвою,
З якой глушэц даўно зрадніўся;
І раптам з ёю разлучыўся,
Умомант звяў і страціў сілы
І не паспеў разняць ён крылы,
На мяккі дол, на мох зялёны
Упаў, насмерць акрываўлёны;
Ўзнялась галоўка і апала,
Два разы лапка задрыжала,
Навек застыла нерухома.
А Свіда рад быў, рад, вядома:
Рублём Міхала ён трактуе,
Цыгарай хвацкаю частуе [5, с. 207—208].
1921
МАКСІМ БАГДАНОВІЧ
Возера
Cтaяў кaлicь тyт бop cтapы,
I жыў ляcyн y тым бapы.
Зpyбaлi бop — ляcyн зaгiнyў.
Bo cлeд ягo aд тoй пapы:
Cвaё люcтэpкa ён пaкiнyў.
Як y нязнaны cвeт aкнo,
Ляжыць, xaлoднae, янo,
Жыццё caбoю aдбiвae
I ўcё, штo згiнyлa дaўнo,
У цёмнaй глыбiнi xaвae [1, с. 53].
1910
АРКАДЗЬ КУЛЯШОЎ
***
Завея лісцяў у сняжынак пух
Перацвітае пад маім наглядам, —
Як быццам я камандую парадам,
Спатканнем дзвюх варожых завірух,
Змаганнем снегападу з лістападам.
Як быццам я ўладар дарог і рэк,
Рэгуліроўшчык каруселі гэтай,
Як быццам не праносіў над планетай
Мяне лістком, сняжынкаю, ракетай
Праз атмасферны ціск суровы век.
Быў пылам я ў імклівым карагодзе
Гадоў, трухой і зернем на таку,
Хацеў бы век, які ўжо на зыходзе,
Забраць мяне з сабой, а я руку
Гарачую працягваю прыродзе —
З дваццатага ў трыццатае стагоддзе [6, с. 354].
1963
АРКАДЗЬ КУЛЯШОЎ
Сасна і бяроза
Трымаюць Зямлю без падважнікаў тых,
Без мудрага троса,
Жывымі рукамі карэнняў сваіх
Сасна і бяроза.
Ад дыму да пары ў пякельных катлах
Судна, паравоза
Прайшлі яны поруч гарачы свой шлях —
Сасна і бяроза.
Лягла на іх плечы цяжарам вайны
Акопная проза:
Служыла салдатам сасна — для труны,
Для крыжа — бяроза.
Знікала з тузоў, гандляваўшых крывёй,
Пыхлівая поза,
Калі перад імі ўставалі з пятлёй
Сасна і бяроза.
Ад явы крывавай не вынайшлі лек…
I ўзнікла пагроза,
Што могуць пад крыжам закончыць свой век
Сасна і бяроза.
Ужо на насенне, якое ў раллі,
Паглядваюць коса
Аратыя смерці, каб больш не раслі
Сасна і бяроза.
Над імі ракетны ўзрываецца гук
I гул бамбавоза…
А што, як Зямлю нашу выпусцяць з рук
Сасна і бяроза? [6, с. 382—383].
1968
НІЛ ГІЛЕВІЧ
Раўняюць хлопцы рэчку
Раўняюць хлопцы рэчку,
Майго маленства рэчку.
Уласна, рэчкі ўжо няма —
Мінулае сканала:
Нібы напятая струна,
Прасцерлася канава.
Віроў, дзе кружыць лісце,
Дзе нас малых калісьці
Русалкамі палохалі, —
Не стала тых віроў,
Дзе шчупакі пялёхалі —
Будзь здароў!
І тых парэчак чорных,
Што над вадой кусціліся,
І птушак незлічоных,
Што ў гушчары гняздзіліся,
Няма, няма нічога.
Раўнюсенькія берагі.
Раўнюсенькае дно.
Як быццам кут зусім другі —
Не той, што знаў даўно.
І кажуць хлопцы з годнасцю:
«Вы зразумейце ўсё ж,
Што быў тут неабходнасцю
Аперацыйны нож,
Каб выпусціць смярдзючую,
Гнілую з цела кроў,
Каб сховішча гадзючае,
Раздолле камароў,
Што век гібела пусткаю,
Здзівіла свет капустаю,
Буракамі, рэдзькай…
Чаго ж тужыць над рэчкай?»
І я кажу: Бясспрэчна!
Ліць слёзы недарэчна
Па багне векавечнай,
Па д’яблаў салатопцы…
Я — не пра багну, хлопцы.
Я — пра другое, хлопцы…
Што гэткі век нам даўся —
Тэхнічны, смелы, дужы, —
Прагрэс, а не бяда.
Бяда, што ён узяўся
Раўняць жывыя душы.
Мне — душ шкада!
Хай будуць душы розныя,
Як нашы рэчкі родныя:
І з хвалямі бруістымі,
І з плёсамі празрыстымі,
З нябачнымі крыніцамі,
З вірамі-таямніцамі,
З вадзяніком, з русалкамі…
Стандартам іх не руш!
Хай будуць душы ўсякія,
Апроч нялюдскіх душ! [4, с. 134—135].
1967
ПЯТРУСЬ БРОЎКА
Зварот да бярозы
На Беларусі столькі, можа,
Бяроз,
Як тых на небе зор.
Падобны родныя бярозы
На нашых матак і сясцёр.
Я не апошні і не першы
Табе выказваю любоў,
Хоць пра цябе ўжо многа вершаў,
Больш, чым усіх тваіх лістоў.
А быў бы рады я без меры,
Каб кожны верш у адрас твой
Мог супыніць змяю-сякеру,
Што на цябе імкне вясной [3, с. 160].
1970
ПІМЕН ПАНЧАНКА
***
Не люблю я слова «пакарыцель»,
Не люблю я слова «уладар»,
Вось зямля зялёная — бярыце
Для жыцця, і працы, і для мар.
Хто ўладарыць, той і ўдарыць раптам —
Па надзеі, па душы жывой.
Пакарэнне пахне трохі рабствам,
Карай, і рабункам, і крывёй.
Пакарыць хацелі нас,
І мукі
Спаленай Хатыні — не забыць.
Для людскога шчасця, для навукі
Хочацца і лётаць, і рабіць.
Сваякі Міклухі, а не Стэнлі,
Мы асвоім шмат і абжывём,
Пракладзём дарогі праз пустэльні,
Гнёзды салаўіныя саўём.
Пакарэнне — гэта не карэнне
Будучых прасветленых эпох.
Для стварэння лепшых пакаленняў
Трэба помніць гора ўсіх дарог.
Акіян і космас вывучайце
З добрым сэрцам,
А яшчэ прашу:
Пакідайце і буслу, і чайцы
Больш вады і неба на душу [8, с. 117].
1972
ПІМЕН ПАНЧАНКА
Сармацкае кадзіла
Адспявалі трубы залатыя,
Лета захлынулася ў расе.
Кветкі ў лесе ёсць,
Але не тыя:
Да Чырвонай кнігі збеглі ўсе.
Дзе ты, кураслеп лясны?
Дзе ворлік?
Дзе мядзведжая цыбуля — чарамша?
Ходзіш, ходзіш —
I пяршыць у горле…
Плач, асірацелая душа.
А калісь было ўсяго надзіва!
Як збяднеў у нас зялёны свет.
Дзе знайсці сармацкае кадзіла,
Сон-траву, і меч-траву, і познацвет.
Вінаваты ў гэтым не сарматы,
Вінаваты ўсе мы — ты і я:
Каб адчуць сцюдзёны водар мяты,
За сто вёрст ляціць мая сям’я.
Душна ад жалезнага прагрэсу:
Дружна падразаем жылы лесу,
Траў і кветак топчам карані,
Ад зялёнай адракаемся радні.
Што ты плачаш па траве і кветках?
Адрадзілі ж мы зуброў, баброў…
Ну, а чорны бусел? Вельмі рэдкі,
А заўсёды быў з людскіх сяброў.
Многа ліха — ды усюды ціха.
А зямля дакуль будзе цярпець?
А нашчадкам нашым
Чым жа дыхаць? —
Мы ўжо задыхаемся цяпер.
Трэба нам і захады і меры,
Каб між светлых беларускіх рос
Зноў расцвіў чаравічок венерын
I званочак сіні ў лесе рос [9, с. 39—40].
1986
МАКСІМ ТАНК
Экалогія
Як толькі ў маленстве
Сяк-так навучымся хадзіць,
На гэтым, звычайна,
I канчаецца наша
Адукацыя.
А мы, прызнацца,
Хоць і мінулі
Тысячагоддзі,
I да гэтага часу
Не ўмеем хадзіць
Па зямлі
Так, як дні і ночы,
Звяры і птушкі,
Вятры і дажджы.
Няўжо не бачыце,
Як яе здратавалі
Вытапталі,
Пакалечылі?
А яшчэ збіраемся
Такія ж сляды
Пакінуць
I на іншых планетах [10, с. 16].
1984
МАКСІМ ТАНК
***
Пень крывавіць зламанай сасонкі.
Ёй нямала вясельных пярсцёнкаў
Падарылі гром, дождж і віхор,
Закаханыя ў стан яе гонкі,
Ў каралеўскую крону да зор.
Ды аднойчы прыехаў у бор
І засватаў красуню тапор.
Зараз толькі ў спёку і ў сцюжу
Тут адзін крумкач кружыць і тужыць [10, с. 178].
1989
РЫГОР БАРАДУЛІН
***
Душа, як ні прагнецца ёй,
Не можа вярнуцца ў паганства:
Лясы — апірышча i прытулак —
Павысечаны, пакарчаваны, патраляваны,
Рэкі — у ix бруд i пыл змываўся,—
Павысушаны, павыпрастаны, павыпіты.
Як ацішэць, абымшэць, адтаць?
Куды ні кінься — параснікі, хмызнякі.
Як пераседзець бяду
З чарацінкай у роце,
З пластмасавай,
Кактэйльнай у водападобнасці,
Вясёлкавай ад мазуту,
Падступнай ад радыяцыі?
І непрытомная душа ў паганстве
Асланяе сябе крыжам,
Крыжам чарговай магілы… [2, с. 121].
Крыніцы мастацкіх тэкстаў
- Багдановіч, М. Поўны збор твораў: у 3 т. / М. Багдановіч; АН Беларусі, Ін-т літ. імя Я. Купалы. — Мінск: Навука і тэхніка, 1992. — Т. 1: Вершы, паэмы, пераклады, наследаванні, чарнавыя накіды. — 751 с.
- Барадулін, Р. Самота паломніцтва: кн. паэзіі / Р. Барадулін. — Мінск: Маст. літ., 1990. — 270 с.
- Броўка, П. Збор твораў: у 7 т. / П. Броўка. — Мінск: Маст. літ., 1977. — Т. 4: Вершы, паэмы, 1968—1976. — 576 с.
- Гілевіч, Н. Збор твораў: у 2 т. / Н. Гілевіч. — Мінск: Маст. літ., 1991. — Т. 1: Вершы, паэмы, п’есы. — 478 с.
- Колас, Я. Збор твораў: у 20 т. / Я. Колас; НАН Беларусі, Ін-т літ. імя Я. Купалы. — Мінск: Беларус. навука, 2009. — Т. 8: Паэма «Новая зямля». — 374 с.
- Куляшоў, А. Збор твораў: у 5 т. / А. Куляшоў. — Мінск: Маст. літ., 2003. — Т. 1: Вершы 1927—1970 гг. — 527 с.
- Купала, Я. Поўны збор твораў: у 9 т. / Я. Купала. — Мінск: Маст. літ., 1999. — Т. 6: Паэмы пераклады.— 430 с.
- Панчанка, П. Збор твораў: у 4 т. / П. Панчанка. — Мінск: Маст. літ., 1982. — Т. 3: Вершы 1963—1981 гг. — 351 с.
- Панчанка, П. І вера, і вернасць, і вечнасць…: вершы / П. Панчанка. — Мінск: Маст. літ., 1986. — 111 с.
- Танк, М. Збор твораў: у 13 т. / М. Танк; НАН Беларусі, Ін-т літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы. — Мінск: Беларус. навука, 2008. — Т. 6: Вершы (1983—1995). — 454 с.
Падрыхтавалі:
Наталля Сякацкая,
Івона Субаткевіч, Вікторыя Стужынская,
студэнты ІV курса спец. «Беларуская філалогія»
—
Фота: pixabay.com
